भाइ टीका नेपाली समाजमा मनाइने तिहार पर्वको अन्तिम तथा अत्यन्त महत्वपूर्ण दिन हो। यस दिन दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइहरूको दीर्घायु, समृद्धि र प्रगतिको कामना गर्दै पाँच रङको भाइ टीका लगाइदिने परम्परा रहँदै आएको छ। यो पर्वले केवल पारिवारिक प्रेम मात्र होइन, सांस्कृतिक पहिचान, सामाजिक उत्तरदायित्व र परस्पर प्रतिबद्धताको गहिरो सन्देश पनि दिइरहेको छ।
पौराणिक कथाअनुसार मृत्युका देवता यमराज आफ्नी बहिनी यमुनासँग भेट गर्न यही भाइटीकाको दिन पुगेका थिए। यही दिन यमुनाले आफ्ना भाइलाई टीका लगाई आदरपूर्वक सत्कार गर्दै दीर्घायु र प्रगतिको कामना गरेकी थिइन्। त्यसै दिनदेखि भाइ टीकालाई दाजुभाइको सुरक्षासँग सम्बन्धित एउटा आध्यात्मिक र भावनात्मक संस्कारका रूपमा स्थापित गरिएको मानिन्छ। त्यसैले यो पर्वलाई जीवनको रक्षा र आपसी सम्बन्धको संवेदनशील र महत्वपूर्ण पर्व मानिन्छ।
टीका लगाउने पूर्व आफ्नै घरको रीतिरिवाजअनुसार शुद्धीकरण गरिन्छ। बिहानै देवीदेवताको पूजा गरी शुभ साइतमा दाजुभाइलाई घरको व्यवस्थित आसनमा बसालिन्छ। दिदीबहिनीहरूले मखमली माला, बिमिरा, थरीथरीका मिठाई, फलफूल तथा महत्त्वपूर्ण उपहारसहित पूजा थाली तयार पार्छन्। त्यसपछि दैलोमा ओखर फोरेर पाँच थरीका रङले टीका लगाइन्छ — सेतो पवित्रताको प्रतीक, रातो प्रेम र शक्तिको प्रतीक, पहेंलो समृद्धिको संकेत, हरियो आशाको प्रतीक र निलो अनन्त आकाशजत्तिकै दीर्घायुको प्रतीक मानिन्छ। यस विधिबाट भाइको सर्वतोमुखी प्रगति, स्वास्थ्य र सुरक्षाको कामना गरिन्छ।
यस पर्वको मूल सार पारिवारिक एकता र दिदीबहिनी तथा दाजुभाइबीचको आपसी सद्भावमा निहित छ। दिदीबहिनीहरूले दाजुभाइको जीवनमा आउने सम्भावित कठिनाइबाट सुरक्षा होस् भन्ने कामना गर्छन् भने दाजुभाइहरूले पनि आवश्यकता परेमा जीवनभर रक्षक बनेर उभिने प्रतिबद्धता जनाउँछन्। यसरी भाइ टीकाले भावनात्मक बन्धन मात्र होइन, सामाजिक सद्भाव र पारिवारिक जिम्मेवारीलाई सुदृढ बनाउने कार्य गर्दछ।
नेपालको सांस्कृतिक र सामाजिक संरचनामा भाइ टीकाको विशेष स्थान छ। यसले संस्कृति केवल परम्परा होइन, जिम्मेवारीको निरन्तरता हो भन्ने सन्देश दिन्छ। आधुनिक परिवेश र प्रविधिको तीव्र गतिमा पनि यो तिहार अर्थात् भाइ टीका पर्वको महत्त्व झन् विस्तार हुँदै गएको छ, किनभने यसले प्रेम, सद्भाव र पारिवारिक सम्बन्धलाई केन्द्रमा राखेको छ।
यसरी भाइ टीका नेपाली समाजको अमूल्य सांस्कृतिक धरोहर हो, जुन प्रेम, आशीर्वाद र संरक्षणको प्रतीकका रूपमा हाम्रो पहिचान र संस्कृतिलाई अझ सुदृढ बनाउँदै निरन्तर रूपमा हस्तान्तरण हुँदै आएको छ ।
